Lelewel Joachim - Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Szkoły
Dawne szkoły po wielkiej części poupadały. Polska przestała być jak dawniej ze światła i nauk chwalona.
Owszem, w pismach nastał niesmak i nic dobrego na świat nie wychodziło. Protestanckie szkoły poupadały, niektóre tylko kwitnęły.
Ze szkół katolickich jezuickie były najświetniejsze, najliczniejsze i najwięcej uczniów miały. Powstały też pijarskie. W podupadłym kraju i świetle, podupadły i szkoły.
Nie myślano kształcić obywatela, ale czas marnowano na łacinę. Pod wąsem student z infimy, czyli gramatyki, na pamięć wyuczony, szedł do retoryki, czyli wymowy.
Tu uczył się mowczej przysady, a w filozofii zręcznym rezonowaniem fałsz za prawdę udawać. Użytecznych wiadomości prawie nie uczono, a rzadko kto do filozofii doszedł.
Jak papuga na pamięć gramatyki i retoryki wyuczony wychodził na świat. Wyćwiczony nieuk do zwad i kija wprawiony.
Nienawidzili się studenci szkół sąsiednich i bili jedni drugich, a byle im się udało, bili i krzywdzili różnowierców.
Dopiero czwarty krzyżyk wieku swego znacząc szlachcic w palestrze sądowej albo po kancelariach, albo na pańskich dworach dowiadywał się o Rzeczypospolitej.
Wprzód on wiedział, że był szlachcicem, aniżeli że miał ojczyznę — cóż dziwnego, że interesu kraju nie znał.
Zjawił się wówczas honor szlachecki: niezgrabne honoru francuskiego naśladownictwo. Ten honor pobudzał do zawadiactwa, burd i rąbaniny, które niby to pojedynkami były.
A taki zuch i junak, co się samowtór z podobnym siebie mierzył, przed nieprzyjacielem w boju pierzchać najskorszy.
Ten honor pobudzał do konszachtów i zmów z cudzoziemcami, którzy coraz bardziej w zepsutą wglądali Rzeczypospolitą. Srodze zepsuta była i nikt jej naprawić nie był zdolnym.
Widział Jan Kazimierz, że zepsuta była, i mógł jej upadek przepowiadać.
187.