Lelewel Joachim - Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Krótkim panowaniem swoim wywiódł do boju i do zwycięstw szlachtę polską, jej dzielność światu objawił, a zamknął przeciąg lat pomyślności i szczęścia.
Trudno przewidzieć, co by nastąpiło z usiłowania Batorego zamienienia Rzeczypospolitej polskiej na monarchię.
Taka przemiana w innych krajach Europy bez przelewu krwi i ciężkich gwałtowności nie obeszła się. Bóg wie, co by z tego było.
To pewna, że Polska i Litwa były nie monarchią, jak inne w Europie królestwa, ale zupełną rzecząpospolitą, w której stan szlachecki władał.
Tak była rzecząpospolitą, jak rzecząpospolitą były: Wenecja albo Holandia, jak w starożytności były Ateny albo Rzym, jak dziś są rzecząpospolitą Stany Zjednoczone
Amerykańskie.
W tej prawdziwej Rzeczypospolitej polskiej znaczenie polityczne miał jedynie stan szlachecki, reszta narodu i mieszkańców kraju, mieszczanie i wieśniacy, byli na ich łasce.
Od roztropnego tedy prowadzenia się szlachty zależało szczęście całego narodu.
Ale już wiadomo wam, dzieci moje, że się ta szlachta w wesołym humorze swoim zapominała i z granic roztropności wykraczała, wtedy mieszczanie i wieśniacy, a z nimi i
Rzeczpospolita, i sama ojczyzna szlachty cierpiała. Skłonność szlachty do swawoli najbardziej się pokazała w czasie szybko nadchodzących po sobie bezkrólewi.
Wtedy w skoki szlachta dokazywać poczęła; cieszyła się, że można hukać, pukać, bo nikogo nie było, co by ją upomniał.
Wtedy jak by rozum stracili, dopuszczali się złego, krzywdzili, popełniali gwałtowności, a co w ciągu wielu lat w Rzeczypospolitej naprawionego było, to w kilku miesiącach
bezkrólewia popsuli. Ale i w ciągu panowań królów swoich dopuszczali się swawoli.
Byli pomiędzy nimi, co ich ostrzegali, że z tego wielkie nieszczęście wyniknie, że zgubią Rzeczpospolitą, lecz oni zapamiętale dokazywali.
Zupełnie tak, jak te dzieci, które w zabawie swe cacka psują.