Lelewel Joachim - Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane

Rokosz
Powtórne Zygmunta III przeciw zdaniu senatu z Austriaczką [Konstancją] siostrą nieboszczki żony pierwszej, 1605, zawarte śluby dały powód do poburzenia szlachty.
Zebrzydowski i Janusz Radziwiłł mieli do króla prywatne urazy i stanęli na czele całego poruszenia narodu.
Słusznie obu tych naczelników i innych niektórych wichrzycieli nazwiecie hersztami buntu.
Szlachta w liczbie 100 000 poruszona nie podzielała ich podłych pobudek, mniemała, że bieży na ratunek psowanej Rzeczypospolitej.
Pod Sandomierzem około 60 000 szlachty podpisało rokosz i rokoszem związani oczekiwali rozstrzygnienia rzeczy na sejmie.
Ale ich naczelnicy, małych zdolności, a niegodnymi pobudkami powodowani, zawodzili ich i w coraz gorsze wiodąc kroki, ogłosili, 1607, bezkrólewie i do boju wyprowadzili.
Pod Guzowem blisko Radomia przypadek zrządził, że król mniejsze mając siły był zwycięzcą. Pozwolił się hersztom przeprosić, reszcie przebaczył.
Od tej chwili znaczne w postępowaniu szlachty okazały się odmiany.
Część znaczna biedniejszej szlachty poszła na awantury walczyć pod znaki królewskie albo przemożnych panów, szukać sławy albo łupu z nieprzyjaciela; reszta w domu pozostała,
zniechęcona przy roli swojej narzekała, a zniechęcenie swoje na sejmie poznać dawała, nie dbając więcej o naprawę Rzeczypospolitej.
Bezrząd w całej Rzeczypospolitej we wszystkich stanach potężnie głowę podnosił.

159.
Przepych pański
Wielcy panowie mieli ogromne dochody tak z obszernych włości, jak z bogatych starostw od królów im dawanych. Naśladowali oni Zamoyskiego Jana, ale nie we wszystkim.
Zamoyski już nie żył, została po nim przez niego zbudowana twierdza Zamość i uniwersytet w Zamościu założony, i ordynacja imienia Zamoyskiego, która powinna była opatrywać
utrzymanie uniwersytetu i obronę twierdzy Zamościa. Byli niektórzy panowie, co ordynacje tworzyli, ale nie w tym celu.